Ingeborg Bachmann, Paul Celan: Czas serca. Listy (a5).”Taka książka ukazuje się tylko raz na kilkadziesiąt lat” – napisał o korespondencji Celana i Bachmann Helmut Bottinger. 

Piotr Kępiński:

„Książka „Czas serca”, która ukazała się w Polsce (w 2010 roku), dwa lata wcześniej podbiła niemieckie listy bestsellerów. „Der Tagesspiegel” pisał: „Dramatyczne, głęboko wstrząsające świadectwo miłości, które żadnego czytelnika nie pozostawi obojętnym”. Książka zbiera wszystkie listy kochanków od spotkania po rozstanie, które nastąpiło w 1958 roku.

Nie przeczytamy żadnego banalnego zdania. Nie zobaczymy w tych tekstach ani jednego zbędnego krajobrazu. I jednocześnie wkroczymy w świat wielkich namiętności, nieporozumień i traum. Jest też złość: „Nam życie nie wychodzi naprzeciw, Ingeborg” – pisze Celan. Jest delikatna erotyka: „Cały jestem wypełniony tobą”. Jest poezja: „Jak daleko i jak blisko jesteś, Ingeborg. Powiedz mi, żebym wiedział, czy zamykasz oczy, kiedy cię teraz całuję”.

Miłość Celana i Bachmann była najtrudniejszą z trudnych. Kochankowie i ich najbliżsi bardzo ją skrywali. Przez wiele lat krytycy tylko się jej domyślali, tropili ślady romansu w ich twórczości. Powód był prosty. Rodziny artystów nałożyły na publikację listów embargo. Tylko nieliczni znali szczegóły dramatycznego romansu.

Dzisiaj wiemy o nim już prawie wszystko. Widzimy, jak po przyjeździe do Paryża Celan żeni się (w 1952 r.) z Gisele de Lestrange. A Ingeborg nie zostaje mu dłużna, bo sześć lat później wiąże się z Maksem Frischem, słynnym szwajcarskim pisarzem.

Jednak korespondencja – o której zdaje się wiedzą wszystkie strony – trwa nadal. I jest to korespondencja miłosna w pełnym tego słowa znaczeniu. Ale ostrzegam: jeżeli ktoś spodziewa się tanich smaczków, to ich nie znajdzie. Te listy pisali do siebie giganci europejskiej literatury. I oprócz zwyczajnych kłótni tonowanych przez przedwojenne wychowanie (żadnych przekleństw, żadnych złych słów) znajdziemy fascynujące wręcz dialogi o języku, kulturze, poezji i filozofii. Dwoje kochanków, którzy zmagają się z uczuciami, ocenia powojenny ład, rozmawia o swoich wyjazdach zagranicznych.

Co jeszcze bardziej interesujące: książkę uzupełnia korespondencja Celana do Maksa Frischa i Bachmann do Gisele de Lestrange. W tym czworokącie miłosno-literackim postacią pierwszoplanową jest oczywiście Paul Celan, który naznaczony największymi traumami kompletnie nie radzi sobie w życiu. Paryż także nie okazał się dla niego miejscem szczęśliwym, nie tylko dlatego, że dla stolicy Francji porzucił Ingeborg. Również dlatego, że to właśnie w Paryżu zostaje oskarżony o plagiat, to tutaj przeczyta antysemickie recenzje swoich utworów, tutaj umrze mu pierwsze dziecko. – Był niezwykle popularny w tych latach, ale opinia publiczna go nie oszczędzała – mówił Johannes Poethen. – Wytykano mu pochodzenie. I on to bardzo przeżywał. Nie mógł się zaaklimatyzować we Francji. Nie mógłby chyba nigdzie się zaaklimatyzować. I cierpiał na manię prześladowczą.

Ta choroba z roku na rok się nasilała. Doszło do tego, że Celan próbował zamordować swoją żonę Gisele, po czym wylądował w szpitalu psychiatrycznym.

O tych wszystkich tragicznych wydarzeniach przeczytamy w listach Gisele do Bachmann. Żona Celana chyba wiedziała, że ta miłość nie wygasła nawet po rozstaniu, i prosiła Ingeborg, żeby ratowała Paula przed szaleństwem: „Proszę do niego zatelefonować. Błagam, niech Pani zrobi wszystko, co w Pani mocy, aby zdarzyło się coś pozytywnego, najszybciej jak to możliwe. I proszę nie zostawiać go bez wieści”.

Nic jednak nie zdołało zapobiec katastrofie. Celan 20 albo 21 kwietnia 1970 roku. skoczył do Sekwany. Jego ciało wyłowiono dopiero na początku maja. Trzy lata później Ingeborg Bachmann pewnego wrześniowego dnia zasnęła z papierosem w ustach w swoim rzymskim mieszkaniu. Prawie spłonęła. Zmarła w szpitalu w wyniku oparzeń”.

Ingeborg Bachmann (1926-1973) i Paul Celan (1920-1970) to dwie wybitne indywidualności powojennej literatury niemieckojęzycznej. Ich korespondencja, zgodnie z życzeniem spadkobierców, miała ukazać się dopiero w 2013 roku. Nieoczekiwanie pozwolenie na druk listów obojga poetów przyszło wcześniej i opublikowana w wydawnictwie Suhrkamp w 2008 roku książka stała się literacką sensacją. Do rąk czytelników trafił nie tylko wyjątkowy dokument powojennego życia intelektualnego, ale przede wszystkim poruszająca historia intymnego związku, który do tej pory był również dla badaczy literatury wielką tajemnicą.. Czas serca, jak słowami Paula Celana została nazwana ta książka, to opowieść o trudnej miłości, o rzadkich chwilach szczęścia, zwątpieniu, rozpaczy i wyobcowaniu, a także o przejmujących życiowych losach obojga poetów, zakończonych w obu przypadkach tragiczną śmiercią. Paul Celan pożegnał się z życiem w 1970 roku poprzez samobójczą śmierć w Sekwanie, trzy lata później Ingeborg Bachmann usnęła w swoim rzymskim mieszkaniu z papierosem w łóżku. Zmarła kilka dni później wskutek wywołanych pożarem oparzeń.